Укх деношка, Магасерча ГIалгIайчен паччахьалкхен университета Iилман библиотеке шердаь вIашагIкхетар дIадихьар «Дзурдзуки» яхача тархьара-географически цхьанкхетара юкъарчено. Укхаза нах гулбеннабар «Каменная летопись страны башен» яхача хьокхамга хьажа а, цига овттадаь балхаш довза а. 100 гаргга болча гойтама доакъашхошта геттара хоза хеташ, цар сакъердалуш дар вIашагIкхетара хьал.
Укхаза овттадаь 60 совгIа суртан балхаш дар, графически хIаракаши, петроглифаши, кхерий тIа даь къаьнара йоазоши, тайп-тайпара хираш даьха дола кхерийи хьахьокхаш дола лоаман юрташка даьха сурташ. Иштта шаьрача ГIалгIалгIайчен доазон тIара гулбаь кхы а ши болх бар гойташа юкъе. Иштта выставке хьокха овттадаь дар дийна кхерий, уж леладаьд вай даьша юртбоахаме, гIалаш, цIенош доттача, иштта кхыча вахаре эшача гIулакхашкахьа а. Цул совгIа укхаза овттадаь дар, динца хоттабеннача текъама кхерий, уж доацаш йоазоца а, наьха сибаташца а белгалдаь кхерий дар гуш. Иштта шоаех дукха тайпара минералаш йоахка кагий а доккхий а кхерий дарг гулбенначар сакъердалуш хьожаш. Царех да ТIаргамара а Хоанера а кхерий. Геттара тамаш ейташ, шийна наьха бIарг тIаозаш бар укхаза хинна 22 жIака хьекха кхера.
«Дзурдзуки» юкъарчен учредитель йолча Дзовранаькъан Танзилас яхачох уж леладаьд хIара шера Iалама ханаш къасташ йола ха белгалъеш. Геттара нах цецбоахаш, наха тамашийна хеташ дар кхерий хьокхаш наьха сибаташ белгалдеш даь балхаш, цу тайпара балхаш массехк дар укхаза. МаIача сага а, кхалсага а, маймала а сибаташ белгалдеш дар царех цхьадола сурташ, бакъда, уж даьраш мадарра фу хьахьокха ваьллав хац тахан Iилманхошта.
Атта дац из мо бола болх вIаштIехьа баккха а кхоачаш бе а. Лоаман юрташка, хьунашка, аьлешка гIолла чакхбувлаш, готтача такашка, лакхача лоамаш тIа гIолла оакхарех а лоралуш хала кхийстаб «Дзурдзукаш», бакъда, халонна ка ца луш хьийгача къих боккха болх а къаман пайда а хиннаб. Аз учедитель я яхе а, дукха къахьегачарех цаI, цу тоабан хьалхара волонтер я Дзовранаькъан Танзила, цу хьакъе дIахо долчох къамаьл хилар са цунца:
— Пхе-ялх шера хьийгача къих вIаштIехьабаьнна болх ба ер вайна гуш мел бар. Цхьадолча кхерашта а, петроглифашта а юха а юха а тIааха дийзад тха. Цудухьа цхьан юрта шозза а, кхозза а, цкъаза диазза а нийслуш ха йоагIар тхога. Хьо дIавахав аьнна доаллаш мича да из, хIана аьлча петроглифаш, сурташ дола моттигаш леха езаш хиларах ха йовш а нийсденнад. ДIахо а тхона ца ховш, тхона бIаргайовнза петроглифаш хургья. Нагахьа санна иштта яле наха тхоашка цох хоам бар а дех оаха. Цул совгIа, ший тайпара ха лаха езаш хул царна сурт доаккхаш хилча, мадарра из сурта тIа хьатIалоацаргдолаш. Цхьайола моттиг хул малх къаьга хьежача хана сурт даккха дезаш, кхычахьа малх боаца ха лаха езаш хул. Цу тайпара болх беш 65 лоаман юрташка гIолла чакхдийнад тхо. ХIаьта шарача, масса йолча юрташка хиннад, — йоах Дзовранаькъан Танзилас.
Из доацаш укхаза хьокха овттадаь цхьадола XIX XX гесарда ханара чурташ дар шоай тайпара даь догамаш долаш. Ала деза, мехках даьккха гIалгIай къам Сибаре долча хана уж чурташ цхьацца ГЭС еча а, цIенош деча а, иштта кхычахьа фермаш еча а дIаахийта хинналга.
— Укхаза иштта вайна гуш да доккхий арочни кхерий, саьнга дехка кхерий, гIала бухь боаккхаш оттабеш хинна цIурков-кхера иштта кхы а. Цох гу вайна мел лакха говзал йолаш, мишта дика кхеташ хиннаб вай тIоговзанчаш шоай балхах. Таханарча технологий заман вайна де дага доаца балхаш деш хиннад цар шоай хана. Иштта ший тайпара говзал йолаш да кара лелаяьча хьайра кхерий а, дIахо цIагIарча кхоачама леладаь дарбан молхаш кийчаеш а, даар кийчадеш а леладаь кхерий, из доацаш шордолгашкара дIадийтта кхерий а да, вайна гуш ма хиллара шоай кеп йовнза. ХIаьта тхо а Iилманхой а геттара цецдоахаш ба, Ачалкхера 15 метр кIоаргал йолча меттера корадаь боккха кур болча саь муIех диса чIоагIденна дакъа. Геттара къаьнара массехк эзар шу хьалха хиннаб ала йиш йолаш ба из, хийцца, — йоах дIахо дукха къахьегача «Дзурдзукас» Дзовранаькъан Танзилас.
Тархьара даькъе, къахьегаш болча наха дикагIа хов моллагIдола хIама дашха а цун мах бе а. Наха юкъе хьагучадаьннача цу мо долча хIамай дозал фуд дика кхетаду цар. Вай бувцаш болча «Дзурдзукий» юкъарчен юкъе чувоагIаш ва Селий мехкарча Тархьара-географически тоабан тхьамада, тархьара Iилман кандидат, цIихеза картограф Гаджиев Зураб. Из ше меттел цун да-нана а, даь-да а тархьархой хиннаб цудухьа цо дика кхетаду моллагIа цу даькъе гучадаьнна хIама мичара хила йиш я, малагIча оагIорахьа накъа даргда из. Музей тохкамхо хиларах ший оамал я цун керда хьагучадаьннача оахкала мах беш. Аладеза «Дзурдзуки» юкъарче хьакхоллача хана царна гIо деш а, тархьара даькъе долчох а, дIахо балхах долча хаттарашкахьа а Зураб гIалгIашта чIоагIа накъа ваьннав, аьнна. ДIахо цунца даьшхар аз цхьадола хаттараш:
— укх тIехьарча шерашка тархьара-географи даькъе гIалгIай мехка баь болх чIоагIа боккха ба. Дагардаь ца валлал дукха сурташ а, видеош а да цар Iалашдаь. Хетаргахьа уж ца кхоачаш моттиг йисаяц укх мехка. Хьалха Iилманхой цIаккха кхачанза йолча моттигашка дIатIакхаьчаб уж. Хьалха наггахьа мара ца хинна, уж а къаьнара – сурташ, цар хIанз мадарра бIаргагургдолаш бес-бесара тIех йолча технологи говзалца даьха да. Шоай низ, хьинар, ха, ахча кхо ца деш цар хьадаьр тахан долаш да массаболча наьха бIаргаго аьттув а болаш. Са яь варгвоцаш хала болх ба из, — йоах Зураба «Дзурдзукаш» баьча балхах доккхал деш.
Ховш ма хиллара ГIалгIайчен доазон тIа дукха бурбоарзаш да, техка а тахканза а, вIалла наха дий ца ховш а. Бакъда, боагIача боараме царца къахьега цу гIулакха хьалхабайначар аьттув беце а, шоашта хIама лохаш лелача Iаьржача, вешта аьлча харцача ахкархоша кегадеш хIалакду цхьадола боарзаш. Цар кхетадиц шоаш лелабеча балхо тархьара даькъе мел доккха зе ду, мехка а дерригача халкъа а. Цу хьаькъе дувц Зураба дIахо:
— Картограф хиларга хьежжа сона ма хой укх мехка дукха бурбоарзаш долга а, уж боккхача маьхе долга а. Бакъда, цох вIалла дош ца хеташ уж оахкаш малаш ба ца хов нах нийслу цу чура шоашта маьха еза хургйола хIамилгаш лехаш. Мадарра аьлча, дерригача халкъа деш къоал да из. Цу тайпара моттиг шийна бIаргаяйча цох кхеташ болча нахага, цунца къахьегаш болчарга хоам бе беза. Тохкамхоша цхьан боарза чу фуд тохкача юкъа массехк боарз аьхка цу чура хIамаш дIаяхьа тарлу харцача ахкархоша. Из дале а тахан гу вайна дукхача маьхе дола оахкалаш, питроглифаш, сурташ, кхераш тIа даь йоазош. Геттара тамашийна я боккха кур болча сай курах йисача муIах хинна кхера. Аз дог доах укх боккхача гойтамца ГIалгIайчено цу оагIорахьа керда гIа баккхар а, дIахо къаман тархьара даькхе дикка из гаьна яьлар а. ХIана аьлча, массехк хьокхам беллал дукха болх ба укхаза Iоабаьр. Сона чIоагIа дукха еза ГIалгIайче а, гIалгIай шоаш а. Дала бакъдар хьагуча а доаккхаш, ди тIехьа моллагIа бале а балха говзал сов а йоалаш диканца дIахо къахьега аьттув боаккхалба шун, — аьнна ловца баккхарца чакхваьлар цIихеза тархьархо Гаджиев Зураб.
Хьалха тIема ханаш йолча хана дIаехка йиса минаш йолаш а, оакхарий долаш а кхераме моттигаш йолаше, юха а ца бовлаш къаман тархьара оагIонаш хьагуча йоахаш дукха тохкама балхаш даьд «Дзурдзукаша». Вай даьша яьхад: «Лерга хаззал могавича, бIарга хоаваллал хувцавеннав». Теша дог доагIа, дIахо йодача хана а иштта къахьегаш цар шоай болх дIабахьар. ХIаьта моллагIдолча воашта ховш долча хIамах царга хоам беш цар новкъости а хинна дIаовтта деза вай.
Юххьанца волалуш аз хьоаяьча Магасерча паччахьалкхен университета Iилман библиотеке кхы а цхьан бетта латтаргйолаш я выставка. Цудухьа салоIа дегош а доацаш дIахо долча деношка мичча хана ваха а, хьажа а, керда хIама довза а, Iомаде а аьттув ба наьха. «Тахане йоацачун кхоане хургьяц» оал вай. ХIаьта селхане хиннаецаре воашка кхаьча тахане хургьяцар вайга. Цунна уйла а еш къахьега деза вай массане а.
Матенаькъан Илез